- عامل ششم: وفاداری و حفظ عفت
وقتی دو نفر با هم ازدواج می‌کنند، به هم پیوند می‌خورند و از یکدیگر انتظار وفاداری دارند، اما متأسفانه بارها شنیده‌اید که زنی به شوهرش یا مردی به زنش خیانت کرده و دور از چشم او با فرد دیگری ارتباط برقرار کرده است. شاید بارها با خود گفته‌اید چرا؟ مگر همسر او چه چیزی کم داشت؟ او که از هر نظر تقریباً کامل و نمونه بود، چرا همسرش قدر او را ندانست؟
گرچه بیان علت خیانت، باعث توجیه گناه برای فرد نمی‌شود، اما دانستن علل تمایل افراد به خیانت، شاید موجب بازدارندگی و پیشگیری از انجام آن شود.
برخی از عوامل بروز خیانت
صمیمی نبودن و برآورده نشدن نیازها
یکی از روان‌شناسان غربی[1] معتقد است که همسران، زندگی مشترکشان را با عشق شروع می‌کنند، اما اگر از آن مراقبت نکنند صمیمیت اولیه به تدریج رنگ می‌بازد. با گذشت زمان زندگی برخی از این افراد به جدایی کشیده می‌شود، اما برخی دیگر از آنها به زندگی مشترکشان با آهنگی یکنواخت و ملال‌آور ادامه می‌دهند و به ارتباطات نامشروع روی می‌آورند.
به عقیده این روان‌شناس، مهم‌ترین انگیزه زن و مرد متأهلی که به سمت روابط نامشروع کشیده می‌شود، تجربه دوباره صمیمیت است. چیزی که دیگر آن را در زندگی مشترکشان نمی‌یابند؛ بنابراین نداشتن رابطه گرم و صمیمانه با همسر و رفع نشدن نیازهای عاطفی، یکی از عوامل اصلی خیانت در روابط زن و شوهر است. زمانی که روابط زناشویی خوبی میان زوجین برقرار نباشد، این احتمال وجود دارد که شخص به همسر خود خیانت کند. از سوی دیگر احتمال خیانت در مردان و زنانی که محبت کافی از همسر خود دریافت می‌کنند و روابط زناشویی خوبی دارند، بسیار کم است.
نظافت و آراستگی نیز از مسائلی است که زمینه‌ساز تحقق حیا، عفت و وفاداری همسر است. زنان و مردان به صورت طبیعی میل به زیبایی و آراستگی دارند و اگر این میل فطری در خانواده به طور مطلوب ارضا نشود به بی‌عفتی کشانده می‌شود.
گذشته بی‌بند و بار زن یا مرد
یکی دیگر از عوامل خیانت، گذشته فردی است که در یک خانواده بی بند و بار و خیلی آزاد پرورش یافته است. تربیت غلط، باعث می‌شود فرد حتی بعد از ازدواج هم این روابط را حفظ کند. برخی از افرادی که رابطه زیادی با جنس مخالف داشته‌اند، به دلیل اینکه روابط صمیمانه و دوستی‌های دوران مجردی خود را نمی‌توانند به اتمام برسانند و برایشان بسیار سخت است تا خود را در زمان تأهل کنترل کنند، در همان چارچوب به روابط خود ادامه می‌دهند.
احساس تنهایی
برخی از افراد تحمل تنهایی و بیکاری را ندارند و به سختی می‌توانند ساعتی را تنها و بیکار باشند. چنین فردی برای پر کردن زمان تنهایی خود، وقتی می‌بیند همسرش به دلیل مشغله کاری برایش وقت نمی‌گذارد، به جنس مخالف گرایش پیدا می‌کند و وقت خود را با دیگران می‌گذراند.
عوامل فردی و اختلالات شخصیتی
عوامل فردی و اختلال شخصیت نیز می‌تواند بستری برای خیانت باشد. مثلاً گاهی رابطه خارج از ازدواج، فقط برای هیجان و تنوع اتفاق می‌افتد. یعنی هیچ شکایت یا نارضایتی در ازدواج وجود ندارد. فقط برخی افراد به دنبال هیجان رابطه خارج از ازدواج هستند. این فرد باید به روان‌شناس مراجعه کند تا مشخص شود که اختلال شخصیتی دارد یا خیر.
مشکلات اقتصادی
گاهی خیانت را با فقر و مشکلات اقتصادی توجیه می‌کنند، این نوع خیانت را بیشتر به زنان ربط می‌دهند. باید بگوییم مسئله اقتصادی به تنهایی عامل خیانت زنانه نیست. فرد ممکن است نیازهای مالی شدیدی داشته باشد، اما اگر به چارچوب‌های اخلاقی پایبند باشد، با هر وضعیت معیشتی کنار می‌آید. فردی که به خاطر پول با جنس مخالف ارتباط برقرار می‌کند، علاوه بر تحمل نداشتن در برابر مشکلات مالی و اقتصادی خانواده، ممکن است به دلیل میل به تجمل‌گرایی و مصرف بیشتر، به جنس مخالف رو آورد.
تحقیقات نشان می‌دهد تعداد زنانی که به دلیل فقر مادی به ارتباط با جنس مخالف رو می‌آورند، بسیار کم است و گاهی فقر بهانه‌ای برای انسان بی‌ایمان و شهوت‌پرست می‌شود، تا خود را در بدترین پستی‌ها غرق کند.
تولد فرزند
گاهی خیانت هنگام تولد اولین فرزند رخ می‌دهد. یعنی زمانی که زن و شوهر با مشکلات جدید دست و پنجه نرم می‌کنند. مشکلاتی مانند محدودیت در آمیزش جنسی، فشارهای مالی، احساس رنجش و فرصت نداشتن برای گفتگو با یکدیگر. در این اوضاع توصیه می‌شود برای صحبت درباره تغییرات ناآشنای زندگی با یکدیگر وقت بگذارید. هر چقدر راجع به بزرگ کردن نوزاد کتاب و مقاله خوانده باشید باز هم با مشکلات غیرمنتظره‌ای روبه رو خواهید شد. به یکدیگر فرصت دهید. برخی از خانم‌ها پس از زایمان چنان غرق رسیدگی به نوزادشان هستند که شوهران خود را فراموش می‌کنند. این واکنش مادران کاملاً طبیعی است. مردان نیز نیازمند توجه و احترام به احساساتشان هستند. این مردان باید طی این مدت، بردباری و درک خود را تقویت کنند و متوجه اُفت فیزیکی و احساسی همسرشان باشند. در عمل به همسر خود نشان دهند که به رنج و درد و زحماتی که وی متحمل شده است احترام می‌گذارند و از او بپرسند آیا می‌تواند به شوهرش نیز عشق و توجه بیشتری نشان دهد.
توصیه می‌شود اگر از وضعیت جدیدی که درباره آمیزش جنسی‌تان پیش آمده نگران هستید، به آرامی با همسرتان در میان بگذارید.
ناخرسندی از زندگی
ناخرسندی از زندگی نیز می‌تواند منجر به خیانت شود و این مسئله زمانی است که همسران احساس کنند فشارها و مسئولیت‌هایشان رو به افزایش است. پس از آن بیشتر کار می‌کنند و کمتر به تفریح می‌پردازند و از این بابت عذاب می‌کشند. در این وضعیت ممکن است برای گنجاندن تفریح و شادی در زندگیشان مرتکب خیانت شوند. پس سعی کنید علت نارضایتی خود از زندگی را ریشه‌یابی کنید و از مشغله‌های خود در زندگی بکاهید و به تفریحات خود با همسرتان بیفزایید.
انواع خیانت
وقتی صحبت از خیانت می‌شود، ذهن بیشتر به سمت برقراری رابطه جنسی می‌رود. در صورتی که خیانت جنسی یکی از انواع خیانت است و خیانت انواع مختلفی دارد از جمله:
- خیانت فکری
در خیانت فکری زن و شوهر در کنار هم هستند، اما فکرشان در جای دیگری است؛ مثلاً اگر زمانی که زن و شوهر رابطه زناشویی دارند، یکی از آنها در فکر خود با شخص دیگری در حال لذت بردن باشد، این یک نوع خیانت فکری است.
- خیانت چشمی
خیانت چشم، یعنی اینکه فرد نگاه آلوده به نامحرمی بیندازد و لذت جنسی ببرد. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«به مردان مؤمن بگو چشم‌های خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند و عفاف خود را حفظ کنند؛ این برای آنان پاکیزه‌تر است. خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است و به زنان باایمان بگو چشم‌های خود را (از نگاه هوس آلود) فروگیرند و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را- جز آن مقدار که نمایان است- آشکار نسازند…».[2]
یکی از مصادیق مهم عفت، کنترل چشم و نگاه است. پرهیز از نگاه به نامحرم از دستورات صریح قرآن است که در آیاتی از سوره مبارکه نور آمده است. عفت نگاه و کنترل چشم از مهم‌ترین و اساسی‌ترین اصول عفاف است؛ زیرا چشم، دروازه دل و روح است و هرچه دیده بیند دل از آن یاد می‌کند. آنچه از این دریچه وارد وجود شخص می‌شود یا او را به سر منزل سعادت می‌برد و یا به سقوط و ذلت می‌کشاند. عفت و پاکی در نگاه، بین زن و مرد، تفاوتی ندارد. همان‌گونه که چشم چرانی برای مردان ناپسند به شمار می‌رود، برای زنان نیز ناپسند است. نگاه به نامحرم زمینه فساد را فراهم می‌کند. اگر کسی عفت نگاه نداشته باشد، چه بسا که به بی‌عفتی در عرصه‌های دیگر دچار شود.
مقام معظم رهبری در توصیه به زوج‌های جوان فرمودند:
«حجابی که اسلام درست کرده است، نگاهی که اسلام منع کرده است، معاشرتی که اسلام ممنوع قرار داده، برای این است که شما دل‌هایتان و محبت‌هایتان روی یک نقطه متمرکز شود. برای این است که خانواده‌ها و دل‌های زوجین در جای خود بماند، خانواده نیز مستقر بماند. زن و مرد احساس می‌کنند که سر و کارشان با یکدیگر و با این خانواده است. زن احساس نمی‌کند که خانه برای او یک وسیله دست و پاگیر است یا مرد احساس نمی‌کند که خانه و زن برای او یک وسیله مزاحم است. اینکه اسلام آنقدر گفته چشمتان را ببندید، به نامحرم نگاه نکنید، برای این است که وقتی چشم به یک طرفی رفت، آن وقت بخشی از سهم آن کسی که همسر شماست، آن طرف خواهد رفت. حالا شما چه مرد باشید و چه زن فرقی نمی‌کند. وقتی اینجا کم گذاشتی، محبت ضعیف خواهد شد. محبت که ضعیف شد، بنای خانوادگی متزلزل می‌شود».[3]
- خیانت شنیداری
بعضی افراد گاهی به خود اجازه شنیدن کلمات عشوه انگیز و محبت‌های حرام نامحرم را می‌دهند و احساس گناه نمی‌کنند. این کار نوعی خیانت شنیداری است.
- خیانت زبانی
سخن گفتن با ناز و عشوه با نامحرمان یکی از نمادهای بی‌عفتی در گفتار است. بی‌شک، سخن گفتن همراه با عشوه، طمع کسانی را برمی‌انگیزد که دلی بیمار دارند و در انجام کار زشت طمع می‌کنند. عفت کلام، یعنی پرهیز از بد‌زبانی، بد‌دهنی و گناهانی که به وسیله زبان انجام می‌شود. کلامی عفیف است که هم از نظر محتوا و هم از نظر شیوه بیان همراه با عفت باشد. آوا و آهنگ صدا به هنگام سخن گفتن باید به گونه‌ای باشد که ادب و عفت رعایت شود.[4]
- خیانت لمسی
خیانت لمسی، این است که شخص دست یا جایی از بدنش را به نامحرمی برساند و احساس لذت کند.
افراد بیماری که در بازارهای شلوغ یا در معابر عمومی و وسایل نقلیه عمومی مانند مترو و اتوبوس به عمد دست یا جایی از بدن خود را به بدن نامحرم می‌رسانند خیانت لمسی را مرتکب شده‌اند.
نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که هنگامی که زن پوشیده و با وقار از خانه بیرون رود و عفاف و پاکدامنی را رعایت کند، افراد فاسد و مزاحم، جرأت نخواهند کرد متعرض وی شوند.
- خیانت جنسی
بی‌شک، یکی از بدترین نوع خیانت‌ها، خیانت جنسی است و عفت مهار کننده مهمی برای شهوت است. وقتی دین دستور می‌دهد عفیفانه نگاه کنید، عفیفانه سخن بگویید، خودنمایی نکنید و با حجاب خود را از نگاه‌های آلوده بپوشانید، هدفش، پیشگیری از انحرافات جنسی و رعایت عفت جنسی است؛ زیرا اینها مقدمه‌ای برای آلودگی‌های جسمی و روحی است و نقطه شروع انحراف جنسی، خط کشیدن بر عفت است، عفت کلام، عفت نگاه، عفت در پوشش و عفت در رفتار؛ بنابراین عفت جنسی با پرهیز از نگاه‌های آلوده، پرهیز از جاذبه‌های متنوع جنسی و رعایت پوشش، به دست می‌آید.[5]
پیشگیری از خیانت
برای جلوگیری از بروز خیانت راه‌هایی وجود دارد که به آنها اشاره می‌کنیم:
عفت ورزیدن و حیا داشتن
عفت به معنای خویشتن‌داری از حرام و دوری از کارهای زشت و حالتی است که از غلبه شهوت جلوگیری می‌کند. عفت و حیا دو نیروی درونی هستند که انسان را از ارتکاب اعمال ناشایست باز می‌دارند و سبب استحکام بنیان خانواده می‌شوند.
عفت منشأ همه نیکی‌ها[6] و بالاترین عبادت است.[7]
حیا، حالت شرم و خجالتی است که موجب خودداری از ارتکاب عمل ناپسند می‌شود و سد پولادین در برابر انحرافات است. شخص باحیا در ارتباط با جنس مخالف، خود را از آلودگی به گناه ایمن می‌دارد و اعتبار خود را حفظ می‌کند. حیا برای هر انسانی نیکوست، اما در بانوان نیکوتر و پسندیده‌تر است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «حیا ده قسم است که نه قسم آن برای زنان و یک قسم از آن در مردان است».[8]
البته این نکته نباید باعث شود که زن از شوهر خود نیز حیا کند و خود را در اختیار او نگذارد. امام صادق (ع) دراین‌باره نیز می‌فرماید:
«بهترین زنان شما کسی است که چون با همسرش خلوت کند، جامه حیا از تن بیرون آورد و چون بپوشد و همراه او شود، زره حیا را بر تن کند».[9]
آنچه زن را در ردیف بهترین زنان قرار می‌دهد، همین است که بتواند این دو حالت متناقض را در وجود خود حفظ کند. در خلوت با شوهر، حیا و خجالت را کنار بگذارد و زمانی که از خلوت خانه بیرون آمد لباس حیا بر تن کند و نماد عفت و وقار باشد.[10]
بدین ترتیب همان‌طور که گفته شد عفت و پاکدامنی سهم بسیاری در استحکام خانواده دارد. همسری که به صفت پاکدامنی آراسته می‌شود، در ایفای نقش همسری موفق‌تر است. این شخص به علت مصون بودن از انحرافات، محبت و عشق خود را فقط در منزل و برای همسرش خرج می‌کند؛ زیرا در جای دیگر آنها را هزینه نکرده است و دلش در گرو دیگری نیست؛ بنابراین پاکدامنی زمینه ظهور پلیدی و ناهنجاری اخلاقی و جنسی را سد می کند و مانع ایجاد تزلزل در خانواده می‌شود.[11]
ایمان
ایمان به خدا و زندگی پس از مرگ از مهم‌ترین و قوی‌ترین عوامل پیشگیری از هوس‌هاست. مؤمن، خداوند را همیشه و همه جا ناظر بر اعمالش می‌بیند و از حساب روز قیامت و عذاب جهنم بیم دارد؛ بنابراین هرگز به ناپاکی و بی‌عفتی تن نمی‌دهد.
این سخن و تعبیر امام خمینی بسیار زیبا و تکان دهنده است که فرمودند: «عالم محضر خداست در محضر خدا معصیت نکنید».[12]
آگاهی
اگر کسی یقین داشته باشد کاری یا چیزی برایش ضرر دارد، آن را انجام نمی‌دهد. این آگاهی و اطلاعات را می‌توان از راه‌های متعدد، مثل مطالعه کتاب‌های اخلاقی، نشریات مربوطه، مطالعه آیات و روایات مربوط به عفت، عبرت گرفتن از حوادث و تجربیات دیگران و… به دست آورد.
غیرت
غیرت و توجه به پاکدامنی همسر، زمینه‌ساز حفاظت از آلودگی‌های مختلف و سبب دلبستگی بیشتر به همسر خواهد شد. فرد غیور به خاطر علاقه‌ای که به همسر و فرزندان دارد، اجازه نمی‌دهد دیگران به حریم آنان وارد شوند. حضرت علی (ع) درباره نقش غیرت در به وجود آمدن عفت می‌فرمایند: «ارزش هر کس به‌اندازه همت و عفتش به اندازه غیرت اوست».[13]
البته نباید فراموش کرد که به همان میزان که غیرت در جایگاه خود در عفت همسر مؤثر است، غیرت بیجا، باعث دوری همسر از پاکدامنی می‌شود، از این رو حضرت علی (ع) در وصیت‌نامه خود به امام حسن (ع) فرمودند: «بپرهیز از رشک و غیرت نابجا، به درستی که غیرت نابجا فرد درستکار را به نادرستی و پاک‌دامن را به بدگمانی می‌کشاند».[14]
حاضر نشدن در محیط‌های آلوده
حضور در محیط‌های آلوده و غیراخلاقی می‌تواند زمینه انحراف و بی‌عفتی را به وجود آورد. مجالسی که زن و مرد نامحرم در آن حدود را رعایت نمی‌کنند، آثار تخریبی و جبران‌ناپذیری بر کانون گرم خانواده‌ها می‌گذارد. حضور در چنین مجالسی، در افکار و تمایلات فرد اثر می‌گذارد و علاوه بر اینکه مرتکب گناه می‌شوند، به انحراف جنسی و بی‌عفتی نیز کشیده می‌شوند.
عزت و کرامت نفس
وقتی کسی به عزت و کرامت نفس رسیده باشد و برای خودش ارزش قائل باشد، به گناه و بی‌عفتی روی نمی‌آورد. عزت‌نفس، فرد را از گرایش به کارهای نامطلوب باز می‌دارد. کسی که برای خودش ارزش و اعتبار قائل است، آبروی خود را به خطر نمی‌اندازد.
خلوت نکردن با نامحرم
زن و مرد نامحرم در هر مرحله‌ای از صفات اخلاقی و دینداری هم که باشند، در خلوت با هم، در معرض وسوسه‌های شیطانی قرار می‌گیرند و به بی‌عفتی کشیده می‌شوند. خطر این عمل به اندازه‌ای است که شیطان به حضرت موسی که بنده برگزیده پروردگار است، می‌گوید:
«ای موسی! با زنی که با تو حلال نیست خلوت مکن؛ زیرا هر کس چنین کند من خودم برای گمراه کردن و آلوده ساختن او حاضر می‌شوم و این کار را به یارانم واگذار نمی‌کنم».[15]
پرهیز از گفتگوهای عاشقانه با نامحرم
گفتگوهای عاشقانه با نامه‌نگاری، چت و پیامک یا گفتگوی رو در رو با نامحرم، علاوه بر اینکه جایز نیست و خلاف اخلاق اسلامی است، زمینه‌ساز بی‌عفتی و ارتباط جنسی نیز هست. بسیار دیده شده است که زنان و مردان جوان ابتدا به بهانه گفتگوی علمی، همکار بودن، خرید و فروش، همسایگی و روابط دیگر، با هم ارتباط برقرار کرده‌اند و آرام آرام این گفتگوها عاشقانه و جنسی شده است و سرانجام به بی‌عفتی و بدنامی منجر می‌شود.
پرهیز از آرایش‌های نامناسب
آرایش و خودنمایی زن برای مرد بیگانه علاوه بر اینکه گناه است، از نظر مصالح خانواده و اجتماع نیز زیان‌بار خواهد بود. اگر زنان با خودآرایی در جامعه ظاهر شوند و به جلب توجه مردان بپردازند، زمینه بی‌عفتی را پدید می‌آورند و باعث می‌شوند تا هر مردی که از خانه خارج می‌شود، با زنان آراسته و جذابی روبرو و جذب آنها شود. این مجذوب شدن به طور طبیعی از توجه و علاقه مرد به همسرش می‌کاهد؛ زیرا او را با همسر خود مقایسه می‌کند. کدام زن می‌تواند با همه زنان رقابت کند و همچنان موقعیت خود را نزد همسرش حفظ کند. بر این اساس، یکی از علت‌های اصلی تحریم خودآرایی و دلربایی زنان برای مردان بیگانه، حفاظت از عفت و پاکدامنی زنان و مردان و حفاظت از خانواده و روابط همسری است.[16]
حرف زدن صمیمانه
گاهی راه پیشگیری از خیانت خیلی ساده است. گفتگوی صریح و صمیمیانه راه ساده‌ای برای پیشگیری است. پس به همسرتان بگویید که چه ویژگی در رابطه‌تان را تحسین می‌کنید و فکر می‌کنید رابطه زناشویی شما چه ایراد و اشکالی دارد. کاملاً راحت با همسرتان حرف بزنید و احساساتتان را با هم در میان بگذارید. حرف زدن در این باره را باید با دیدگاهی عادی و طبیعی نگاه کنید، نه تهدیدآمیز؛ وگرنه این مشکل احتمالی، به مسئله جدی‌تر تبدیل می‌شود و ممکن است سبب رفتارهای موذیانه و پنهان‌کاری شود و همین است که خیانت را به وجود می‌آورد.
مقام معظم رهبری در توصیه به زوج‌های جوان فرمودند:
«نسبت به هم وفادار باشید تا زندگی آرام و شیرینی داشته باشید. وفاداری باید مستمر باشد. هم در دوران جوانی، هم در دوران میانسالی و هم در دوران پیری، به همسرتان وفادار باشید. هرگز به او خیانت نکنید و بدانید که هرگونه خیانتی به همسرتان، خیانت به خودتان و زندگی مشترکتان است. وفاداری خیلی مهم است. اگر زن احساس کند شوهرش به او وفادار است و شوهر احساس کند زنش به او وفادار است، این خود به وجود آورنده محبت است. محبت که به وجود آمد، آن‌وقت خانواده پایدار خواهد شد. یک بنای مستحکم و پایدار که سال‌های متمادی ادامه پیدا می‌کند. اگر زن یا شوهر احساس کند که دل همسرش جای دیگری است یا احساس بی‌صداقتی کند، محبتش روز به روز ضعیف‌تر خواهد شد».[17]
[1]. ویلیام گلاسر (William Glasser)
[2].«قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ یحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِک أَزْکی لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما یصْنَعُونَ وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها…»؛ سوره نور، آیه 30.
[3]. مطلع عشق (گزیده‌ای از رهنمودهای مقام معظم رهبری)، محمدجواد حاج علی‌اکبری، ص 109-110.
[4]. ر.ک: مقاله: «عفت ورزی، محافظت از حریم خانواده»، مجله پرسمان، فروردین 1386، شماره 55.
[5]. ر.ک: مقاله: «زنانه رفتار کنیم؛ اما بی‌تحریک لطفاً»، مجله پرسمان، اسفند ماه سال،1390 شماره 110.
[6]. غرر الحکم و درر الکلم، ص 62.
[7]. الکافی (ط – دارالحدیث)، ج 3، ص 204.
[8]. من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 468.
[9]. الکافی (ط – دارالحدیث)، ج 10، ص 571.
[10]. آیین زناشویی و دانستنی‌های جنسی، محمدرضا جعفری نیا، ص 156.
[11]. ر.ک مقاله: «دو اصل اخلاقی شاخص در روابط همسران (حسن معاشرت و پاکدامنی همسران)»، علی‌احمد پناهی، مجله پرسمان، سال سوم، شماره سوم، تابستان 1391، صفحه 73 ـ 94.
[12]. صحیفه نور، ج ۱۱، ص ۸۲.
[13]. نهج البلاغة، شرح و توضیح صبحی صالح، ص 477.
[14]. الکافی (ط – الإسلامیة)، ج 5، ص 537.
[15]. الأمالی، مفید، ص 157.
[16]. ر.ک مقاله: «دو اصل اخلاقی شاخص در روابط همسران (حسن معاشرت و پاکدامنی همسران)»، علی‌احمد پناهی، سال سوم، شماره سوم، تابستان 1391، ص 73 ـ 94.
[17]. مطلع عشق (گزیده‌ای از رهنمودهای مقام معظم رهبری)، محمدجواد حاج علی‌اکبری، ص 70-71.
