- عامل بیست و هشتم: دوری از حسادت
حسادت نوعی بیماری روانی[1] است که خشم[2]، غم، اندوه و بی‌اعتمادی به همراه دارد و به مشکلات زیادی در بعد فردی و خانوادگی دامن می‌زند. زیان ناشی از حسادت در حقیقت متوجه حسود است. چرا که آرامش روحی و روانی را از او می‌گیرد. بسیاری از کسانی که دچار بیماری حسادت می‌شوند از نظر روانی تحت تأثیر آن قرار دارند و دچار خود کوچک بینی و کمبود، ناتوانی، افسردگی و احساس بیهودگی می‌شوند. این افراد وقتی پیشرفتی را در دیگران ببینند که خود از آن بی بهره‌اند و هر چه می‌کوشند نمی‌توانند به آن برسند، شکست روحی می‌خورند. در بلندمدت از ناتوانی و احساس کمبود دچار بیماری افسردگی، روان پریشی، بیهودگی و حقارت می‌شوند.
تفاوت حسادت و غبطه
حسد روحیه خواری و خودکم‌بینی است که فرد حسود در خود می‌بینید و به دنبال آن آرزو می‌کند که فردی که دارای نعمتی واقعی یا خیالی است از آن نعمت محروم شود، حال چه آن نعمت واقعی یا خیالی را خود داشته باشد و یا نداشته باشد، خواه به آن برسد یا نرسد، اما غبطه روحیه‌‌ای است که شخص با مشاهده موفقیت و کمال دیگران، سعی می‌کند خودش هم مثل آن را داشته باشد. همین تمایل، عامل حرکت به سمت کمال خواهد شد. بدون آنکه آرزوی نابودی آن را برای دیگری داشته باشد و این یک فضیلت اخلاقی به حساب می‌آید.[3]
بر اساس روایات چنین صفتی از ویژگی‌های انسان‌های مؤمن است. مؤمنان غبطه می‌خورند، اما به دیگران حسادت نمی‌ورزند؛ اما منافقان بر عکس، حسادت ورزیده، ولی غبطه نمی‌خورند.[4]
با توجه به تعریفی که از «غبطه» و «حسد» ارائه شد، تفاوت آن دو روشن است. «غبطه» عامل تحرک و پویایی و «حسادت» موجب درجا زدن است! از این رو «غبطه» از فضایل و «حسادت» از رذایل اخلاقی محسوب می‌شود و گناه است.
حسادت در زندگی زناشویی
گاهی بین همسران حسادت وجود دارد. یکی از همسران به پیشرفت‌ها یا حتی ویژگی‌های مثبت دیگری حسادت می‌ورزد؛ ممکن است دلیلش این باشد که خود او توان رسیدن به کمالات همسر را ندارد یا اینکه ناشی از حس تعلق و حس مالکیت همسران به هم باشد. در اوایل ازدواج، حس مالکیت زن و مرد به یکدیگر طبیعی است، البته به شرط آنکه بر پایه اعتماد و امنیت باشد، نه بدبینی و شک.
گاهی هم یکی از همسران به زندگی بستگان و آشنایان حسادت می‌ورزد و با تنگ نظری، آرزوی نابودی نعمت‌های آنها را دارد. فردی که زندگی خود را با دیگران مقایسه کند و به داشته‌های آنها حسادت ورزد؛ هیچ گاه از زندگی خود لذت نخواهد برد.[5]
پیامدهای حسادت در زندگی زناشویی
گاهی همسران حسادت خود را با ترک رابطه جنسی نشان می‌دهند. آنها این کار را برای انتقام، تنبیه یا به مالکیت در آوردن همسر انجام می‌دهند. این خود باعث نارضایتی جنسی، کینه‌توزی، ستیزه‌جویی، تنفر، گرایش به روابط نامشروع و در نهایت از هم پاشیدگی زندگی و طلاق می‌شود.
برخی مردان تمایلی به ارتقای شغلی یا تحصیلی همسر خود ندارند و می‌خواهند همسرشان در شغل و تحصیلات از آنها پایین‌تر باشد. نتیجه این حسادت به صورت حبس در خانه، نداشتن تماس تلفنی و جلوگیری از برقراری رابطه دوستی و فامیلی زن، خود را نشان می‌دهد.
البته گاهی هم این حسادت از سوی زنان است که به بهانه‌های مختلف از هم‌صحبت شدن شوهرشان با جنس مخالف ناراحت می‌شوند. تلفن همراه او را چک می‌کنند. لباس شوهرشان را بررسی می‌کنند که بوی عطر یا تار مویی روی آن نباشد. مدام چهره همسرشان را در حالی که با خانمی در حال گفتگوست ارزیابی می‌کنند و بر این باورند که باید حواسشان به همسرشان باشد تا زودتر متوجه اتفاقات احتمالی بشوند. آنها فکر می‌کنند هر فردی از راه برسد، می‌تواند شریک زندگی‌شان را از آنها بگیرد، غافل از آنکه این از نشانه‌های اعتماد به نفس پایین است. این کنترل بیش از حد و بیمارگونه به زودی طرف مقابل را خسته می کند و در بیشتر مواقع موجب می‌شود فرد دست به کارهای نابخردانه زده و برای فرار از این مشکل و رسیدن به آرامش با جنس مخالفی که او را درک می‌کند وارد یک رابطه پنهانی شود!
برخی زنان فکر می‌کنند برانگیختن حس حسادت شوهر، روش خوبی برای تقویت عشق اوست. برای همین از خواستگاران قبلی خود برای همسرشان می‌گویند. این کار افکار مزاحم، شعله‌ور شدن اختلافات و در نتیجه بدبین شدن به اعمال و رفتار همسر را در پی دارد و احتمال می رود تا آخر عمر آثار منفی آن در زندگی باقی بماند.
حسادت و ریشه‌های آن از منظر قرآن
از نظر قرآن کریم برخی مسائل موجب پیدایش و شکل‌گیری حسادت در افراد می شود که عبارت‌اند از:
- ضعف خداشناسی
یکی از علت‌هایی که برای حسادت و زمینه‌های بروز آن بیان می‌شود، ضعف خداشناسی و جهل به حکمت تفاوت‌های موجود در میان انسان‌هاست. بسیاری از افراد به علت وجود نعمتی چون مال، فرزند، خانه و مانند آن به دیگری حسادت می‌ورزند. در حالی که علت وجود تفاوت‌ها می‌تواند مسائلی مانند آزمون و ابتلا باشد. به این معنا که به برخی از اشخاص ثروت و مال داده می‌شود تا بدانند چگونه با این مال و ثروت خویش رفتار می‌کند؛ بنابراین آزمون و ابتلا و آزمایش می‌تواند از علل برخورداری از نعمت باشد. این بدان معنا نیست که آن نعمت برای وی عذاب و بلا نشود؛ چنان که فقر نیز می‌تواند برای کسانی زمینه بروز استعدادها شود.
- آگاهی ناقص و قضاوت نادرست
انسان‌ها بدون آگاهی و دانش کامل از مسائل، به دیگری حسادت می‌ورزند. این در حالی است که شخصی به او حسد شده ممکن است در وضعیت بدتر باشد. دانش ناقص موجب می‌شود تا بر اساس آن، تحلیلی نادرست ارائه شود و در نتیجه، آن شخص مورد حسادت قرار گیرد. پس حسادت می‌تواند برخاسته از دانش و آگاهی اندک به مسائل باشد. به گونه ای که تحلیل‌های نادرستی داده می‌شود و بر اساس این تحلیل‌های نادرست، قضاوت و داوری‌های نادرست‌تر به عمل می‌آید و رفتارها و نابهنجاری‌ها شکل می‌گیرد. بسیاری از مخالفت‌ها برخاسته از کم دانشی و کم اطلاعی اشخاص به مسائل است.
- ذکر فضایل و خوبی‌های دیگری
بیان کردن فضایل و خوبی‌های یک شخص موجب می‌شود که زمینه حسادت دیگران برانگیخته شود. تعریف و تمجید بسیار از فرزند، خواهر، برادر یا هر شخص دیگری سبب برانگیخته شدن حس حسادت در اطرافیان می‌شود و شخص چون خود نمی‌تواند همانند آنان عمل کند و فضایلی را به دست آورد و نعمتی را تحقق بخشد، به روش واکنش منفی رو می‌آورد و رفتارهای نابهنجار از خود بروز می‌دهد.
- جهل به مشیت الهی
از دیگر عوامل بروز حسادت در انسان‌ها، جهل و نادانی به نقش مشیت و اراده الهی در مسائل هستی است. اگر انسان‌ها به این مسئله یقین و آگاهی داشته باشند که خداوندی علیم و حکیم، جهان را مدیریت می‌کند، کمتر دچار حسادت می‌شوند. اگر شخص به این باور برسد که برگی از درخت بدون علم و حکمت الهی نمی‌افتد، به این نتیجه خواهد رسید که بهره‌مندی اشخاص از نعمت‌ها به معنای آن است که وی پاداش کاری را گرفته یا در آزمونی قرار گرفته است و یا حکمتی دیگر در این بین است که وی از آن آگاه نیست و تنها خداوند عالم و حکیم می‌داند که چه می‌کند.
- شیطان همراه همیشگی حسود
حسادت، یکی از ابزارهای شیطان است. او با این کار هم آرامش را از شخص حسود می‌گیرد و هم رنج و زحمت را برای دیگرانی که به آنها حسادت می‌شود فراهم می‌کند. این گونه است که قرآن فرد را از دشمن درونی انسان یعنی هوای نفس و دشمن وسوسه کننده بیرونی (یعنی شیطان) باز می‌دارد و هشدار می‌دهد که مواظب و مراقب باشند تا در دام شیطان نیفتند؛ زیرا او می‌کوشد تا آنان را گرفتار و در بند کشد.[6]
راهکارهای درمان حسادت
- تقویت ایمان به خدا
یکی از اصلی‌ترین راه‌های درمان حسادت، تقویت ایمان به خداست. از آنجا که آگاه نبودن به حکمت‌های خداوند می‌تواند عاملی برای به وجود آمدن بیماری حسد باشد، برای درمان آن باید به رحمت و حکمت خداوند توجه کرد. حسود چون فضل و قدرت خداوند را نمی‌شناسد، رسیدن نعمت به خود را در از بین رفتن نعمت دیگران می‌داند. اگر فرد عظمت خداوند را درک کند و عاقل و با ایمان باشد، چنین نگرشی را نخواهد داشت.
- تمرکز بر نقاط قوت خود و تقویت اعتماد به نفس
از دست دادن اعتماد به نفس و احساس حقارت می‌تواند باعث حسادت شود. از این رو، یکی از اصول مهم جلوگیری از حسادت، شناسایی استعدادها، قابلیت‌ها و نیازمندی‌های خود است. حسود باید به جای اینکه نعمت‌های دیگران را آرزو کند و به آنها حسادت ورزد، ویژگی‌های مثبت خود را بشناسد و بداند که هر کسی با کوشش خود، برخی از این نعمت‌ها را به دست آورده است. او هم می‌تواند با سعی و پشتکار چیزهایی را که می‌خواهد به دست آورد و به جای حسادت و کینه توزی، توانایی‌هایش را بهبود بخشد.
- افزایش روحیه قناعت و رضایت‌مندی
رفاه و آسایش واقعی انسان در مصرف بی‌رویه نیست، بلکه در بی‌نیازی و وابسته نبودن به دیگران است. بسیاری از حسادت‌ها به خاطر افزون‌خواهی است. اگر انسان به درجه‌ای برسد که از نعمت‌های خودش در زندگی احساس رضایت داشته باشد، نعمت‌های دیگران در نظرش کوچک می‌آیند.
- توجه به ضررهای حسادت
شخص حسود باید بداند حسادت، پیامدهای بسیار تلخ و ناگواری برای او دارد. حسادت، روابط خوب بین زن و مرد را از بین می‌برد. موجب خشم، ناامیدی، سوء‌ظن، افسردگی، دمدمی مزاجی و بی‌خوابی می‌شود. هنگامی که فرد از روی آگاهی به این موضوع توجه کند، از حسادت دوری می‌کند.[7]
[1]. قال علی (ع): «الْحَسُودُ دَائِمُ السُّقْمِ وَ إِنْ كَانَ صَحِیحَ الْجِسْم»؛ غرر الحكم و درر الكلم، ص 108.
[2]. قال علی (ع): « الْحَسُودُ سَرِیعُ الْوَثْبَةِ بَطِیءُ الْعَطْفَةِ»؛ بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 70، ص 256.
[3]. ر.ک: چهل حدیث، امام خمینی، ص 105؛ معراج السعاده، احمد نراقی، ص 347.
[4]. امام صادق (ع): «إِنَ الْمُؤْمِنَ یَغْبِطُ وَ لَایَحْسُدُ، وَ الْمُنَافِقَ یَحْسُدُ وَ لَا یَغْبِط»؛ الكافی (ط – دارالحدیث)، ج 3، ص 749.
[5]. همسران سازگار – راهکارهای سازگاری، علی حسین‌زاده، ص 143-158.
[6]. ر.ک: مقاله «حسادت و ریشه‌های آن از نگاه قرآن (2)»، خلیل منصوری.
[7]. ر.ک: مقاله «راهکارهای درمان حسادت از دیدگاه اسلام و روان شناسی»، شهاب الدین ذوالفقاری، بتول نجاریان، زکیه نجاریان.
