- عامل بیست و پنجم: کنترل خشم
خشم یکی از جنبه‌های عادی زندگی و واکنشی غریزی است که در پاسخ به تهدید و برای حفاظت از خود بروز می‌کند. عصبانیت نیز پاسخی طبیعی به حس درماندگی است و انرژی جسمی و روحی لازم برای حل مشکلات را فراهم می‌کند. عصبانی شدن نادرست نیست. زن و مرد، در گذر از پیچ و خم‌های زندگی، گاهی این حس را تجربه می‌کنند، اما باید به روشی سالم بر این احساس، کنترل و مدیریت داشته باشند؛ زیرا هنگامی که خشم از کنترل خارج شود به یک حس مخرب و ویرانگر تبدیل می‌شود و مشکلات زیادی را در محیط اطراف و رابطه افراد با یکدیگر به وجود می‌آورد.[1]
خشم و عصبانیت مکرر همان تأثیری را در ارتباط دارد که بریدگی‌ها روی پوست دارند. خشم، زخم‌هایی احساسی به وجود می‌آورد که با هر صدمه جدید، عمیق‌تر می‌شود. خشم مزمن انسان‌ها را خشک و به شدت دفاعی می‌کند و تأثیر بلند مدت آن، از بین بردن همدلی و صمیمیت است.
روش‌های ابراز عصبانیت
واکنش افراد مختلف در مقابل احساس خشم متفاوت است:
- رفتار منفعلانه
افرادی که خشم خود را فرو می‌خورند و نمی‌خواهند کسی متوجه عصبانیت و ناراحتی‌شان شود. آنها به شدت رفتار خود را کنترل می‌کنند و منکر می‌شوند که عصبانی هستند، اما رفتارشان با آنچه می‌گویند، هماهنگ نیست. آنها دلخوری، بغض و کینه را در خود انباشته می‌کنند، سپس آن را در گفتگوهای معمولی به صورت طعنه و کنایه بروز می‌دهند. این رفتار آسیب جدی به رابطه وارد می‌کند. سرکوب کردن خشم باعث افسردگی نیز می‌شود. اگر فرد نتواند خشم خود را به روش درست کنترل کند یا بروز دهد، این احساس را درون خود انباشته می‌کند و با مصرف انرژی زیاد، احساس خستگی، بی حوصلگی، ناامیدی و افسردگی خواهد داشت.
- رفتار پرخاشگرانه
برخی افراد هنگام احساس خشم، رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند. فریاد می‌زنند، ناسزا می‌گویند، دیگران را کتک می‌زنند، مسخره می‌کنند، به صحبت دیگران گوش نمی‌دهند و حقوق دیگران را نادیده می‌گیرند. وقتی عصبانیت طغیان می‌کند و به شکل خشم شدید خود را نشان می‌دهد، به حسی غیر قابل پیش‌بینی، رنج‌آور، مخرب، زورگویانه و پرخاشگرانه تبدیل می‌شود. این نوع رفتار سردی، و بی‌محبتی را میان زن و شوهر حاکم می‌کند. گاهی هم یک خشم کنترل نشده موجب می‌شود که فرد تصمیم‌های خطرناکی بگیرد؛ طوری که انسان یک عمر باید کفاره و تاوان آن را بپردازد.
- رفتار قاطعانه
بعضی دیگر در زمان احساس خشم، آرام، اما محکم صحبت می‌کنند و حرف دیگران را قطع نمی‌کنند. بدون اینکه به حقوق دیگران تجاوز کنند، احساسات خود را شفاف و محترمانه بیان می‌کنند. به این رفتارها، رفتارهای قاطعانه می‌گویند. فرد با کمک این رفتار می‌تواند بدون پرخاشگری و خودخوری به دیگران نشان دهد که عصبانی و ناراحت شده است.
وقتی عصبانیت خود را به درستی بروز دهید، نیرویی مثبت و سازنده خواهد بود که به شما کمک می‌کند از خود دفاع و بر سر نیازهایتان مذاکره کنید، اما وقتی عصبانیت به شکل خشم بجوشد و سرریز شود یا به شکل خشونت پنهانی در بیاید و یا بی‌تناسب با موقعیتی طغیان کند، ممکن است نتیجه‌ای بسیار مخرب برای رابطه زناشویی در پی داشته باشد. وقتی همسرتان رو راست و بی‌محابا احساس خود را بروز می‌دهد، می‌توانید خیلی زود مشکلات را حل کنید، اما اگر آن را به روشی نادرست و در قالب خشونت ابراز کند، در واقع به مشکل اصلی دامن زده است.[2]
پیامدهای ابراز خشم در خانه
فرد در هنگام عصبانیت از ادب، حیا و عفت دور می‌شود؛
احترام و حرمت همسران از بین می‌رود؛
سردی و بی‌محبتی بین زن و شوهر به وجود می‌آید؛
دلخوری و ناراحتی ایجاد می‌شود؛
با کمرنگ شدن روابط عاطفی، به ابعاد مختلف زندگی آسیب‌هایی وارد می‌شود که گاه به بیرون از منزل کشیده خواهد شد؛
خانواده جایگاه خود را در جایگاه محیط انس، الفت و آرامش از دست می‌دهد؛[3]
از بدترین پیامدهای خشم، آزار و کتک زدن همسر است. مرد حق ندارد همسر خود را تنبیه بدنی کند. تنبیه بدنی همسر، عواطف میان همسران را نابود می‌کند و نفرت و بدبینی به وجود می‌آورد. دلبستگی زن به زندگی را کمرنگ می‌کند و او را دچار عقده روانی می‌کند، به گونه‌ای که به مرور زمان از چنین مردی نفرت عاطفی پیدا می‌کند. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «هرکس به صورت زنش سیلی بزند، خداوند به آتشبان جهنم دستور می‌دهد تا در آتش جهنم هفتاد سیلی به صورت او بزنند».[4]
کنترل و مدیریت ریشه عصبانیت و خشونت
از آنجا که عصبانیت بخشی از زندگی افراد است؛ باید آن را به روشی سالم مدیریت کنید. ریشه‌های عصبانیت در درازمدت ممکن است بسیار عمیق باشند. عمق این ریشه‌ها ممکن است به زندگی فردی یا رابطه زناشویی برسد. برای رهایی از این عصبانیت و لذت بردن از رابطه آرام و رضایت‌بخش، باید این ریشه‌ها را شناسایی و قطع کنید.
- ریشه‌های خانوادگی
اولین بار در خانواده خود با عصبانیت آشنا می‌شوید. روش‌های ابراز عصبانیت والدینتان و نحوه واکنش آنها به کج‌خلقی‌های کودکانه شما تأثیر فروانی بر شما دارند. شما طبق رفتار والدین می‌آموزید که خشم خود را بروز دهید یا آن را سرکوب کنید.
- تجربیات زندگی
وقایع زندگی عوارض خود را بر جای می‌گذارند. اگر حس کنید زندگی با شما عادلانه رفتار نکرده است، ممکن است به اتفاقاتی که این حس را تحریک می‌کنند شدیدتر واکنش نشان دهید. اگر همیشه خطری جدی حقوق انسانی‌تان را تهدید کرده باشد، ممکن است به هر چیزی که کوچک‌ترین نشانی از چنین تجربه‌ای دارد فوق‌العاده حساس باشید. همین که می‌بینید کسی زور می‌گوید یا از قدرت خود سوءاستفاده می‌کند ممکن است باعث ایجاد عصبانیتی عمیق در شما شود.
- بغض و کینه‌های مربوط به رابطه زناشویی
پرخاشگری طولانی‌مدت اغلب در پاسخ به اتفاقات رنج‌آوری بروز می‌کند که در جریان رابطه زناشویی رخ می‌دهند و حل‌نشده و نابخشوده باقی می‌مانند؛ مانند وقتی که یکی به دیگری خیانت می‌کند یا او را ترک می‌کند و یا در موقعیتی حساس پشت او را خالی می‌کند. در سایر موارد احساس کمبود مداوم چیزی مثل بی‌محبتی، بی‌توجهی، بی‌احترامی یا بی‌انصافی در رابطه، باعث می‌شود فرد حس کند در حقش ظلم شده است.
فراموش کردن کینه‌ها و دلخوری‌های گذشته
کینه، توان حرکت را از شما می‌گیرد. تفکر منفی که بر ذهنتان غالب می‌شود، تنها تخم کینه را آبیاری می‌کند و باعث می‌شود برای انتقام برنامه‌ریزی کنید یا بی صبرانه منتظر بی احترامی‌های بعدی باشید. فراموش کردن دلخوری‌ها اولین و بزرگ‌ترین لطفی است که در حق خودتان می‌کنید، نه در حق کسی که به شما بی‌احترامی کرده است. فراموش کردن عصبانیت به این معنا نیست که مشکلات دیگر رابطه هم یک شبه ناپدید می‌شوند؛ بلکه به این معناست که شما انرژی بیشتری برای مقابله با آنها خواهید داشت.
مدیریت محرک‌های عصبانیت
از محرک‌های عصبی دوری کنید. اگر می‌دانید بعضی موقعیت‌های خاص شما را عصبانی می‌کند، با همسرتان درباره آنها صحبت کنید و از آن موقعیت دور شوید؛ اگر موفق به این کار نشدید، می‌توانید با تغییر افکار و احساسات منفی، عصبانیت خود را کنترل کنید. افکار منفی به عصبانیت دامن می‌زنند، ذهنیت‌هایی مانند «از قصد این کار را کرد»، «اصلاً به من احترام نمی‌گذارد»؛ با به چالش کشیدن این افکار و شکل دهی مجدد آنها احساساتتان مثبت‌تر می‌شوند و می‌توانید رفتارتان را کنترل کنید. مثلاً بگویید «منظورش این نبود»، «قصد بدی نداشت» یا «ما رابطه خوبی داریم» و «می‌توانم این مسئله را حل کنم».
شاید همیشه نتوانید محرک را کنترل کنید و شاید افکار و احساستان هم گاهی بر شما غلبه کند، اما نهایتاً شما و تنها شما مسئول نحوه رفتار خودتان هستید.
رعایت نکات زیر نیز به رفع عصبانیت کمک شایانی می‌کند:
بدون آنکه تقصیر را گردن همسرتان بیندازید، با آرامش بگویید عصبانی هستید و دلیل آن را توضیح دهید؛
از همسرتان بخواهید حرف، موقعیت یا هر چیزی که باعث تحریک عصبانیت شما شده است را شفاف‌سازی کند تا مطمئن شوید سوءتفاهمی پیش نیامده است؛
صادقانه و محترمانه عمل کنید. اگر حس می‌کنید عصبانیتتان موجه است، بدون پرخاشگری توضیح دهید چرا و چه توقعی دارید؛
وقتی به راه‌حلی دست یافتید یا دست کم به توافق رسیدید که در آن مسئله خاص با هم متفاوت هستید، همسرتان را ببخشید.
راهکارهایی برای کنترل خشم
- یاد خدا
یاد کردن خدا هنگام خشم یکی از بهترین عوامل فرو نشستن خشم است. خدا را در دل یاد کنید و برای جلب رضایت او خشم خود را فرو خورید. ذکرهای خاصی وجود دارد که هنگام خشم می‌توانید بخوانید:
اعوذ بالله من الشیطان رجیم؛
زیاد صلوات فرستادن؛
لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم.
گاهی انسان نمی‌تواند خشم خود را کنترل کند و ناخواسته حرفی را به زبان می‌آورد. فرستادن این اذکار، باعث می‌شود که انسان قبل از اینکه حرفی را به زبان بیاورد، درباره آن فکر کند. همچنین به برکت صلوات، آرامش روحی همان «ألا بذکر الله تطمئن القلوب»[5] در وجود فرد ایجاد می‌شود. چه زیباست که همسران به هنگام خشم آرام با خدای خویش نیایش کنند.
- سکوت
تا چند دقیقه پس از عصبانیت سکوت اختیار کنید و با طرف مقابل بحث نکنید. در هنگام خشم نوع فهم و منطق شما و دلایلی که شما را قانع می‌کند، متفاوت از حالت عادی است؛ بنابراین از بحث و گفتگو بپرهیزید.
- تصمیم نگرفتن در حالت عصبانیت
اگرچه در هنگام خشم، عقل کارایی لازم را ندارد، اما با صبوری کردن، عقل در جایگاه حقیقی خود قرار می گیرد. آن وقت است که تصمیم‌ها عاقلانه و بجا گرفته می‌شود؛ بنابراین قبل از هر تصمیمی که ناشی از عصبانیت است کمی صبر کنید. تجربه‌ها نشان می‌دهد پس از فروکش کردن عصبانیت، انسان از کار خود و حتی حالت خویش، پشیمان می‌شود. امیرمؤمنان (ع) فرمود : «از غضب بپرهیزید که اولش دیوانگی و پایانش پشیمانی است».[6]
- تغییر حالت
یکی از راه‌های کنترل خشم تغییر موقعیت و حالت مکانی است. مثلاً اگر نشسته‌اید به پا خیزید و اگر ایستاده‌اید بنشینید تا آتش خشم هم فرونشیند.
- آب به صورت زدن یا وضو گرفتن
خشم از جنس آتش است. این آتش در ظاهر و جسم انسان خیلی زود اثر می‌کند. به گونه‌ای که در عصبانیت‌های شدید چهره انسان برافروخته می‌شود. چشمان انسان را خون می‌گیرد و رگ‌های گردن باد می‌کند. نباید فراموش کرد کسی که در این آتش می‌دمد، شیطان است. آب، آتش را خاموش می‌کند. پس اگر می‌خواهید این آتش را خاموش کنید، وضو بگیرید. البته اگر حال وضو ندارید مشتی آب به صورت زدن هم بی‌فایده نیست.
- محبت و نوازش
تمرین کنید که در حالت عصبانیت کاری را انجام دهید که جلوه‌گر محبت باشد تا خشمتان فرو نشیند. زمانی که خشمگین شدید و از کوره در رفتید؛ کافی است به طرف همسرتان بروید و او را نوازش کنید و دست خود را به آرامی در دستش قرار دهید. چنین روشی هم خشم شما را خاموش می‌کند و هم محبت طرف مقابل را برمی‌انگیزد.
- محاکمه
بعد از آنکه عصبانی شدید، خود را محاکمه کنید. به خود بگویید «چرا عصبانی شدم؟»، «عصبانیتم چه سودی داشت؟»، «این مسئله چه اندازه مهم بود؟». گاهی در این محاکمه‌ها فرد به خاطر عصبانیت خود، خجالت زده خواهد شد. پس از محاکمه خود، انگیزه بیشتری برای مبارزه با عصبانیت پیدا می‌کنید. اگر محاسبه دقیق باشد عیب کار خود را می‌یابید و در صدد جبران آن برمی‌آیید.
- پرهیز از یادآوری گذشته
اگر در بحث‌های خانوادگی و تنش‌ها، گذشته را یادآوری کنید، زمینه آسیب زدن به خانواده و وقوع پرخاشگری در خود و همسرتان را فراهم کرده‌اید. به چیزی که اکنون در حال روی دادن است، توجه کنید. با فراموش کردن گذشته، زودتر به توافق می‌رسید.
- به جای قاضی بودن، مشاور باشید
قاضی در هر دعوایی مقصر را پیدا و ظالم را محکوم می‌کند و به مجازات می‌رساند. هیچ‌گاه در زندگی نباید قاضی بود، بلکه باید مشاور باشید. مشاور در روابط خانوادگی و حتی ارتباط‌های اجتماعی، هیچ‌گاه به دنبال مقصر نمی‌گردد، بلکه تمام فکر او برای یافتن راه‌حل رفع مشکل است.
- عذرخواهی
وقتی بی جهت عصبانی شدید، برای تنبیه خود و جبران، خیلی زود معذرت خواهی کنید. این کار علاوه بر آنکه انسان را ادب می‌کند تا بعد از این به راحتی عصبانی نشود، خطر شدت گرفتن اختلاف را نیز از بین می‌برد. البته طرف مقابل هم باید از خطای همسرش به راحتی گذشت کند که این کار موجب نزدیک شدن دل ها به هم می‌شود.
- تغذیه
نوع غذایی که انسان روزانه استفاده می‌کند، در اخلاق او به شدت مؤثر است. مثلاً نخوردن طولانی‌مدت گوشت[7]، انسان را بداخلاق می‌کند و از سوی دیگر خوردن کشمش[8] یا روغن زیتون[9] در آرامش روانی و خوش‌اخلاقی انسان تأثیر ویژه‌ای دارد.
- خواب مناسب
تنظیم ساعت خواب تأثیر زیادی بر آرامش اعصاب دارد. خداوند خواب را مایه آرامش انسان قرار داده است. کسانی که خواب منظمی ندارند، معمولاً در مهار خشم خود ناتوان هستند؛ زیرا کم‌خوابی اعصاب انسان را ضعیف می‌کند و تحمل انسان را در برابر مسائلی که خلاف میل اوست پایین می‌آورد.[10]
کنترل خشم از طریق طب سنتی
افرادی که سریع خشمگین می‌شوند مزاج گرم و خشکی دارند، خیلی زود عصبانی و خیلی زود آرام می‌شوند. این‌ها افرادی هستند که رنگ پوستشان زردتر است، مزه دهانشان تلخ می‌شود و به صفراوی مزاج معروف هستند. این افراد در دراز مدت اگر خشم خود را کنترل و مدیریت نکنند، دچار افزایش خلط صفرا و بیمارهای صعب العلاج می‌شوند.
یک فرد صفراوی (گرم و خشک) در رفتارش تند است. همچنان که شعله آتش سریع و آنی افزایش پیدا می‌کند و شعله‌ور می‌شود، فرد صفراوی هم ناگهان واکنش سریع نشان داده و کلماتی به زبان می‌آورد که ناراحت کننده است، اما آنی فروکش می‌کند و پشیمان می‌شود. یعنی عصبانیت صفراوی‌ها آنی و ناگهانی به وجود می‌آید و ناگهانی هم رفع می‌شود. اگر هنگام عصبانیت کمی آب بنوشند یا مقداری آب روی سر و صورت‌شان بریزند خشم‌شان فروکش می‌کند.
علاقه شدید عقرب به گزندگی نیز ناشی از صفرای موجود در بدن اوست. این گزندگی تبلور صفراست که باید بیرون بزند. پس طبیعی است کسی که گرمی بدنش زیاد شد و صفرایش بالا رفت به اوج عصبانیت برسد و گاهی در زبانش نیشی بزند که دیگران را بیازارد.
با مصرف کاهو و شربت‌های خنک مثل «تخم ریحان»، «خرفه» و «سکنجبین» آتش خشم صفراوی‌ها را کنترل کنید.
عصبانیت دموی‌ها (گرم و تر) نیز طولانی است و تقریبا یک شبانه روز خروش آن طول می‌کشد تا فروکش کند و باید حتماً زمانش طی شود.در روابط زن و شوهر، توصیه می‌کنیم؛ هنگام عصبانیت از بگو مگو و جر و بحث پرهیز کنید؛ زیرا آتش، صفرا را شعله‌ورتر می‌سازد.
شربت‌ها و نوشیدنی‌های خنک مثل «دوغ» یا «شربت زرشک»، «شربت به‌لیمو»، «شربت آبلیمو»، «شربت عناب»، «عرق کاسنی» و «شاهتره»، «عرق بید»، «عرق بیدمشک» و «نسترن» به همسر خود بدهید تا حرارت بدنش متعادل شود.
خوردن «آلو بخارا» و بوییدن «گلاب» نیز برای لطیف کردن مزاج مفید است و بدن را متعادل می‌سازد.[11]
[1]. مهارت‌های زندگی زناشویی، دکتر متیو مک کی- پاتریک فانینگ – کیم پالگ، ترجمه: شمس الدین حسینی- الهام آرام نیا، ص 211.
[2]. خانواده موفق، زهرا رحیمی یگانه، ص 175؛ بهبود روابط زناشویی به زبان آدمیزاد، پائولا هال، ترجمه: لیلا رسولی، ص 277؛ رازهای عشق ورزی، باربارا دی آنجلیس، ترجمه: افسانه سلمانی، ص 92؛ رازهای تسخیر قلب همسر، مسلم داودی نژاد، ص 171.
[3]. مقابله با خشونت خانگی علیه زنان، محمدرضا سالاری فر- محمدتقی تبیک، ص 134.
[4] . جامع احادیث الشیعه، ج 25، ص 534.
[5]. سوره رعد، آیه 28.
[6]. غرر الحكم و درر الكلم، ص 165.
[7]. رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «مَنْ تَرَكَ اللَّحْمَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً سَاءَ خُلُقُهُ»؛ بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج59، ص 294.
[8]. رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «عَلَیْكُمْ بِالزَّبِیبِ فَإِنَّه… یُحَسِّنُ الْخُلُق…»؛ همان، ج63، ص 151.ٌ
[9]. همان، ص 179.
[10]. رازهای تسخیر قلب همسر، مسلم داودی‌نژاد، ص 166-174؛ صمیمانه با همسران، محمد علی قاسمی، 154-166؛ تا ساحل آرامش، محسن عباسی ولدی، ج 2، ص 28-49.
[11]. حکیم حسین خیراندیش.
