- عامل هفتم: مسئولیت‌پذیری
از مهم‌ترین عوامل مؤثر در آرامش و گرم شدن زندگی مشترک، مسئولیت‌پذیری متقابل همسران است. هر یک از زن و مرد باید بدانند که با شروع زندگی مشترک، مسئولیت‌هایی بر عهده آنها قرار می‌گیرد که تا پیش از این بر عهده‌شان نبوده است. این مسئولیت‌ها با توجه به اختیارات، توانایی‌ها و ویژگی های هر یک از زن و شوهر بر دوش آنها قرار می‌گیرد.
رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «مرد نگهبان خانواده خود است و هر نگهبانی درباره آنچه باید از آن نگهبانی کند، مسئول است و زن نگهبان مال همسرش است و در برابر آن مسئول است».[1]
مسئولیت مرد در خانواده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا او سرپرست خانواده است. او در برابر تمام مسائل و مشکلات فکری، روحی، اخلاقی و اقتصادی همسر و فرزندان خود مسئول است؛ بنابراین گریز و شانه خالی کردن مرد از زیر بار مسئولیت‌ها و بی‌اعتنایی به آنها می‌تواند آفت بزرگی برای زندگی خانوادگی او باشد. غفلت از شناخت مسئولیت‌های گوناگون خانوادگی، آثار زیانبار بسیاری به همراه دارد و در نهایت موجب پشیمانی و حسرت انسان خواهد شد. از این رو، لازم است هر انسانی همواره درباره مسئولیت‌های خانوادگی خود بیندیشد و با شناخت کامل آنها را انجام دهد.
مسئولیت‌پذیری تمرینی است که از دوران کودکی باید به افراد آموزش داده شود. اگر از سنین کودکی به فرد مسئولیت داده شود، در بزرگسالی بهتر می‌تواند در ایفای مسئولیت‌های خود موفق باشد.
جلوه‌های مسئولیت‌پذیری
بعضی از نمودهای مسئولیت‌پذیری زن و شوهر در زندگی خانوادگی عبارتند از:
- تأمین هزینه زندگی
شوهر وظیفه‌شناس و مسئول، در تأمین هزینه‌های زندگی مانند غذا، لباس، مسکن، وسایل منزل و دیگر مخارج لازم کوشش فراوان می‌کند. او کار کردن را شرف انسان، جوهر زندگی و جهاد در راه خدا می‌داند. از این رو، از تنبلی کردن به شدت می‌پرهیزد و در راه کسب روزی حلال می کوشد، رنج می‌برد، عرق می‌ریزد و خسته می‌شود تا زندگی را با آبرومندی اداره کند و نیازهای همسر و فرزندانش را با شرافت تأمین کند. او از این راه خشنودی خدا را نیز فراهم می‌کند. زن وظیفه‌شناس نیز با همسرش مدارا می‌کند، از توقع خود می‌کاهد و در حفظ مال، ناموس و آبروی شوهر می‌کوشد.
- مدیریت خانواده
مرد مدیر خانه است و با دوراندیشی ویژه خود سیاست‌های کلی خانواده را تعیین می‌کند و در اجرای مسئولیت سرپرستی و جلب اطاعت همسر، از پیش، زمینه پذیرش و اطاعت را در او فراهم می‌کند؛ به امکانات و روحیات همسرش توجه می‌کند و در حد توان از او انتظار خواهد داشت. تنها در کار نیک و معروف به او فرمان می‌دهد و از خودرأیی در این زمینه دوری می‌کند و می‌داند که اگر فرمانی بر خلاف فرمان خدا باشد، پذیرش و اطاعت همسر لازم نیست.
او طوری زندگی را رهبری می‌کند و به خانواده نشاط، خرمی، نظم و انضباط می‌بخشد که همسر و فرزندانش او را همچون سرپرست واقعی میشناسند و اطاعت او را بر خود لازم می‌دانند.
زن وظیفه‌شناس نیز قدر زحمت‌های شوهرش را می‌داند، به نظرهای او احترام می‌گذارد. در مدیریت زندگی او را یاری می‌کند و این گونه ادامه راه زندگی مشترک را هموار می‌سازد.
- همسرداری
مرد مسئول، زن را امانت الهی می‌داند و در برابر او احساس وظیفه می‌کند، به شخصیت، افکار و اعمال او احترام می‌گذارد، به نشاط و غذای روحی او اهمیت می‌دهد، در کارهای خانه و زندگی مشترک با همسر خود مشورت می‌کند و به او بال و پر می‌دهد. زن وظیفه شناس و مسئول نیز برای پُرطراوت کردن فضای زناشویی خلاقیت به خرج می‌دهد و رابطه همسری را پاس می‌دارد.
- تربیت فرزندان
نمود دیگر مسئولیت‌پذیری، در تربیت فرزندان آشکار می‌شود. زن و شوهر وظیفه‌شناس، در تربیت صحیح فرزندان خود نهایت کوشش خود را می‌کنند و در تمام مراحل رشد، مانند دوران بارداری، شیرخوارگی و پس از آن، خود را مسئول تربیت صحیح فرزندان می‌دانند.
آنچه به آن اشاره شد تنها بخشی از وظایف و تعهدات دو نفر در یک خانواده است. وقتی درباره مسئولیت‌پذیری در خانواده و ازدواج صحبت می‌کنیم، از مسئول بودن در قبال احساسات همسرمان آغاز می‌شود تا برنامه‌ریزی برای آینده فرزندان.
در این میان متعهد بودن دو طرف به یکدیگر از شروط اولیه است. با توجه به تغییرات سبک زندگی، در بسیاری از خانواده‌ها زنان نیز پا به پای مردان در خارج از خانه یا حتی در فضای خانه کار می‌کنند. طبیعی است که در چنین خانواده‌ای مسئولیت‌های خانه‌داری نسبت به توانایی و ظرفیت افراد باید تقسیم شود.[2]
آثار مسئولیت‌پذیری
مسئولیت‌پذیری آثار فراوانی دارد که گستره آن بیشتر مسائل زندگی را دربرمی‌گیرد. در اینجا به دو اثر کلی و مهم آن می‌پردازیم:
- استحکام پیوند خانوادگی
از آثار مستقیم احساس مسئولیت، به دست آوردن موفقیت در زندگی است. کسی که تمامی وظایف خانوادگی خود را می‌شناسد و یکایک آنها را با علاقه فراوان انجام می‌دهد، بی شک در تمامی مراحل زندگی موفق می‌شود. همسرش نیز از اینکه او از وظایف و تکالیف خود آگاه است، خشنود می‌شود.
بسیاری از درجا زدن ها در زندگی خانوادگی، به علت نشناختن مسئولیت‌ها و گریز از انجام وظایف خانوادگی است. اگر هر یک از زن و شوهر وظایفی را که بر عهده‌شان است، تشخیص داده و به آن عمل کنند، چرخ زندگی آنها در مسیر درست قرار می‌گیرد و زندگی‌شان رونق خواهد یافت، اما هر گونه سرپیچی از آن به استحکام این کانون، ضربه خواهد زد.
مردی که در قبال مسئولیت‌های خانوادگی سهل‌انگاری می کند و از زیر بار اداره زندگی، شانه خالی می‌کند، با تن‌آسایی خود، خانواده‌اش را در معرض فقر اقتصادی قرار می‌دهد و آنها را در برآوردن نیازهای اولیه خود یاری نمی‌رساند، در حقیقت بزرگترین ضربه را به خوشبختی خانوادگی خود زده است.
- اطمینان خاطر دادن به همسر
انجام وظیفه متقابل همسران، موجب اطمینان خاطر یکدیگر می‌شود و دغدغه‌های روحی ناشی از بی مسئولیتی همسر را از بین می‌برد. با وجود روحیه مسئولیت‌پذیری متقابل در همسران، بسیاری از اختلافات خانوادگی از بین می‌رود.
عوامل پیدایش روحیه مسئولیت‌پذیری
اعتماد به نفس
یکی از عوامل مهم تقویت روحیه مسئولیت‌پذیری، داشتن اعتماد به نفس است. افرادی که چنین روحیه‌ای دارند، در توانایی خود برای انجام مسئولیت شک و تردید ندارند، همواره از مسئولیت‌ها استقبال می‌کنند و موفقیت خود را در گرو انجام مسئولیت می‌دانند. بر عکس، کسانی که اعتماد به نفس ندارند، از قبول مسئولیت طفره می‌روند؛ زیرا به توانایی خود در انجام مسئولیت، شک دارند و قبول مسئولیت را با شکست، برابر می‌دانند؛ برای همین، از پذیرفتن مسئولیت شانه خالی کرده و از آن دوری می‌کنند. برای بالا بردن اعتماد به نفس همسرتان، کارهایی را که در حد توان اوست، به او واگذار کنید و با تشویق کردن به او کمک کنید در آن کار موفق شود تا به تدریج اعتماد به نفس پیدا کند.
تأثیر پذیری از همسر
عامل دیگری که سبب تقویت روحیه مسئولیت‌پذیری انسان می‌شود، معاشرت با افراد مسئولیت‌پذیر است؛ زیرا به واسطه تأثیرپذیری از روحیه دیگران، صفت مسئولیت‌پذیری به تدریج در او تقویت می‌شود. پس برای ایجاد روحیه مسئولیت‌پذیری در محیط خانواده بهتر است مرد، بیش از هر کس این روحیه را در خود تقویت کند تا با گذشت زمان بر همسر و فرزندان خود تأثیر گذارد و این روحیه را به آنها منتقل کند.
راه‌های افزایش مسئولیت‌پذیری در همسران
درباره بی‌مسئولیتی همسر چند رفتار ممکن است از طرف مقابل بروز کند:
برخی بی‌مسئولیتی همسرشان را می‌پذیرند و می کوشند تا خودشان آن را جبران کنند.
برخی دیگر بی‌مسئولیتی طرف مقابل را نمی‌پذیرند، اما می کوشند تا نقاط ضعف خود را که باعث تشدید حس بی‌مسئولیتی در همسرشان شده شناسایی و با اصلاح این نقاط ضعف، به طور غیرمستقیم، همسر را به پذیرش مسئولیت در ابعاد مختلف زندگی مشترک دعوت کنند.
عده‌ای نیز بی‌مسئولیتی طرف مقابل را نمی‌پذیرند، اما معتقدند به جای اصلاح خودشان صرفاً باید به دنبال راه حلی باشند که همسر بی‌مسئولیت را اصلاح کنند! این افراد همواره فرد بی‌مسئولیت را تحقیر می‌کنند و با بی‌توجهی و بی‌احترامی به او، درصدد تنبیه او و کسب خواسته‌های بجا یا نابجای خود حرکت می‌کنند.
عده‌ای دیگر نیز در زندگی با همسر بی‌مسئولیت به جدایی قطعی می‌اندیشند و به جای حل مشکل و مسئله، صورت مسئله را به طور کلی پاک می‌کنند.
در اینجا راهکارهایی برای افزایش مسئولیت‌پذیری همسران بیان می‌شود که می‌تواند منطقی‌ترین رفتار با همسر بی‌مسئولیت محسوب شود:
- تقسیم وظایف زندگی
تقسیم کار در زندگی مشترک، ابهام را از بین می‌برد. در این صورت زن و شوهر می‌دانند که هر یک چه وظایفی را بر عهده دارند؛ بنابراین می‌توانند زمان و فعالیت‌های خود را مطابق با وظایفشان تقسیم کنند. این کار باعث می‌شود فرد بیشتر با وظایف و مسئولیت‌های خود آشنا شود و زوجین یکدیگر را بی‌مسئولیت قلمداد نکنند.
- همیشه داوطلب نباشید
برخی از افراد برای حل هر مشکلی همیشه اولین داوطلب هستند و فرصت همکاری و ایفای نقش را از همسر خود می‌گیرند. این کار باعث می‌شود تمام مسئولیت زندگی مشترک به دوش فرد داوطلب باشد و طرف مقابل بی‌مسئولیت و ناتوان قلمداد شود. اگر دیدید همسرتان تمایل چندانی به عهده گرفتن مسئولیت‌های خود ندارد، به هیچ وجه شما وظایف او را انجام ندهید.
- به او اعتماد کنید
شاید مسئولیتی که به همسرتان واگذار شده برایش سنگین باشد و به تنهایی نتواند آن کار را بدون نقص انجام دهد. پس به او کمک کنید، اما حواستان باشد که زمام امور را کاملاً از دست وی خارج نکنید؛ زیرا این کار اعتماد به نفس او را کم می‌کند و ممکن است از ادامه کار منصرفش کند. به جای اینکه مانند یک رقیب او را از عرصه حذف کنید، در کنارش باشید و به خوبی مشورت کنید، حس اعتماد متقابل، مسئولیت‌پذیری را افزایش می‌دهد.
- قدردان باشید
گاهی ممکن است با وجود کوشش همسرتان، به هدف مطلوب نرسید و موفقیتی را که پیش‌بینی کرده بودید، به دست نیاورید، اگر می‌خواهید مسئولیت‌پذیری همسرتان پس از این ماجرا نیز ادامه داشته باشد، او را سرزنش نکنید و به خاطر کارهایی که انجام داده از او قدردانی کنید.
- توانایی او را در نظر بگیرید
گاهی افراد، مسئولیت‌پذیری را با قدرت انجام کار اشتباه می‌گیرند. فراموش نکنید که همسر شما هم مانند همه انسان‌ها نقاط قوت و ضعفی دارد. انتظار شما از همسرتان برای اینکه مشکل‌گشای هر مسئله‌ای باشد، نامعقول و نشدنی است.
- خود نیز مسئولیت‌پذیر باشید
انتظار نداشته باشید که تمام مسئولیت زندگی مشترک به دوش همسرتان باشد. شما نیز در انجام وظایفتان کوشش کنید و مسئولیت‌پذیر باشید.
[1]. مستدرک الوسائل، ج14، ص248.
[2]. رازها و کرشمه‌ها، احمد پور نجاتی، ص 31-35؛ اخلاق خانواده، ج1، علیرضا فاخری- محمد حسین منتظری، ص، 65-59.
